Η τρέχουσα πανδημία δοκίμασε τα όρια της επιστήμης και της ακαδημαϊκής κοινότητας, των διεθνών οργανισμών και των κρατών, της εργασίας και της προσωπικής ζωής κι όχι μόνο. Η “επιστημολογική διαπραγμάτευση” προτείνεται εδώ ως προσωρινός τρόπος προχωρήματος της συζήτησης για τον κορωνοϊό από τη σκοπιά της διακυβέρνησης, ως ένας γρίφος με πολλαπλές δυνατές λύσεις.
Το πλαίσιο
Ο πειρασμός ενός πρόωρου απολογισμού της πανδημίας είναι μεγάλος, ωστόσο ο πλανήτης μας ζει μια πρωτόγνωρη εμπειρία που αφενός δεν μπορούμε να αγνοήσουμε, αφετέρου δεν μπορούμε να απαντήσουμε πλήρως. Παρά το κλείσιμο των συνόρων και τον περιορισμό των μετακινήσεων, οι διαδικτυακές καφετέριες παραμένουν ανοικτές και κουβεντιάζουν με το δικό τους τρόπο τις εξελίξεις, ερευνητές σε όλο τον κόσμο έχουν αλλάξει την ατζέντα τους και μιλάνε τώρα μόνο για τον κορωνοϊό, διπλωμάτες προσπαθούν να επουλώσουν πληγές που άνοιξαν στην πρώτη φάση της πανδημίας, επιχειρήσεις κερδίζουν, επιχειρήσεις χάνουν… Φαίνεται σαν όλος ο πλανήτης να μετρά τις μέρες μία-μία. Σ’αυτή τη φάση, πολλοί παρασυρθήκαμε από την αδράνεια συνεχίζοντας τη ρουτίνα μας, άλλοι επωφεληθήκαμε της ευκαιρίας για να αποκλίνουμε από αυτή, άλλοι δεν καταλάβαμε και πολλά, πάρα πολλοί πέθαναν και συνεχίζουν να πεθαίνουν.
Σε κανονικές συνθήκες βέβαια, θα αρκούσε η δράση του ΠΟΥ για να λυθούν τα προβλήματα που άπτονται της επιδημίας. Οι πολεμικές όμως που ξέσπασαν εντός του οργανισμού αναμφίβολα δυσκολεύουν τον επιστημονικό και πολιτικό διάλογο και μαρτυρούν την ανεπάρκειά του, τουλάχιστον στη μορφή που τον βρήκε η κρίση. Πέρα από τις προφανείς αντιπαραθέσεις μεταξύ κρατών, σύγχρονες συνθήκες -όπως το κεκτημένο του δικαιώματος των ασθενών καθώς κι αυτών που μπορεί να ασθενήσουν στη γνώση – διαμορφώνουν ένα διαφορετικό πλαίσιο από αυτό που θέσπισε τον ΠΟΥ. Επιπλέον, δεν μπορούμε να ξεχνάμε ότι πολλές πτυχές της ασθένειας COVID 19 παραμένουν ακόμα άγνωστες. Αυτές οι διαστάσεις δεν υπήρχαν στον ίδιο βαθμό πριν. Δεν θα πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει που περνά κι αυτός την κρίση του. Ωστόσο ένα ναυάγιο του ΠΟΥ θα είχε πολύ οδυνηρές επιπτώσεις σε διεθνές επίπεδο.
Παράλληλα, το νέο πλαίσιο που διαμορφώθηκε ως απάντηση στην υγειονομική κρίση αποτελεί κι αυτό μέρος του προβλήματος. Ο ρεμβασμός, η περισυλλογή και η σκέψη φαντάζουν σήμερα άθλοι. Καθώς οι τρέχουσες συνθήκες δοκιμάζουν την ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης, ας αποφύγουμε τις ευκολίες του κυνισμού και του πεσιμισμού. Πάντως, τα άγρια ζώα που ηρεμούσαν σε κέντρα πόλεων υπό καραντίνα ανά τον κόσμο ήταν πολύ χαριτωμένα. Είτε το θέλουμε όμως να επιστρέψουμε στην κανονικότητα είτε όχι, η τρέχουσα κρίση μας αναγκάζει να ξανασκεφτούμε τις νέες συνθήκες “εν πλω”.
Η επιστημολογική διαπραγμάτευση και ο σύγχρονος Κέρβερος
Σ’ένα τέτοιο πλαίσιο, η “επιστημολογική διαπραγμάτευση” μου φαίνεται αναγκαία για μια κοινή πορεία τόσο σε διεθνές όσο και σε εθνικό επίπεδο. Βέβαια όπως λέει και το ρητό, “ουδέν μονιμότερο του προσωρινού” κι άρα χρειάζεται προσοχή. Στο διάλογο για τον κορωνοϊό, κάθε νέα λέξη μπορεί να εγγραφεί στο λεξιλόγιο ενός νέου δόγματος – με την έννοια που το περιέγραφε ο Φουκώ – όπως άλλωστε έγινε και στο παρελθόν με τα ποσοτικά κριτήρια για την αξιολόγηση της ακαδημαϊκής έρευνας (Katz). Ας είναι. Από μια κοσμοπολίτικη σκοπιά (Bozeman) μου φαίνεται ότι η επιστημολογική διαπραγμάτευση αποτελεί σήμερα τον καταλληλότερο τρόπο για τη μετάβαση από ένα καθεστώς σε ένα άλλο (πχ από μια χώρα σε μιαν άλλη) καθώς και το διάλογο μεταξύ διαφορετικών προσεγγίσεων αντιμετώπισης της κρίσης. Ίσως έτσι να αποφύγουμε τα τρία κεφάλια του σύγχρονου Κέρβερου: τη μεταφυσική, το σχετικισμό και τη συνομωσιολογία.
Στο συλλογικό έργο “L’aventure épistémologique contemporaine” που εκδώσαμε την περασμένη χρονιά με την Annie Gentès (Kimé, 2019), συζητήσαμε και καταγράψαμε πτυχές της “σύγχρονης επιστημολογικής περιπέτειας”. Νομίζω όμως ότι η ιδέα της Anne Françoise Schmit για τη δημοκρατία των επιστημών, γύρω από την οποία περιστρέφεται το συλλογικό αυτό έργο, είναι εφικτή μόνο για μικρά χρονικά διαστήματα κι όχι υπό πολεμικές συνθήκες. Επιπλέον, δεν νομίζω να είναι εφικτή σε μαζικό επίπεδο, όπου κυριαρχεί η “ελαφρότητα του copy+paste” όπως πολύ εύστοχα είπε ένας φίλος στο Facebook. Ωστόσο η συνέχιση αυτής της κουβέντας που ξεκινήσαμε το 2014 με τη διοργάνωση μιας ημερίδας στην École des Mines είναι μάλλον χρήσιμη στις παρούσες συνθήκες.
Η συνεισφορά του Franck Varenne στο εν λόγω βιβλίο προέταξε την ιδέα της επιστημολογίας “σε πραγματικό χρόνο”. Όσο ελκυστική κι αν μου φάνηκε τότε αυτή η ιδέα, στο σημερινό πλαίσιο μου φαίνεται ότι προκαλεί περισσότερα προβλήματα απ’όσα μπορεί να λύσει. Δεν είναι επί του παρόντος να κάνουμε ένα πλήρη απολογισμό της αντίδρασης της επιστημολογικής κοινότητας στη Γαλλία πριν και μετά την επιβολή της καραντίνας. Σε συνδυασμό όμως με τις προκλήσεις του πεδίου, μια τέτοια επιστημολογία δεν μπορεί να αποφύγει το σύγχρονο Κέρβερο. Σε συνθήκες “πολέμου ενάντια στον κορωνοϊό” (Εμ. Μακρόν), η συνθήκη του “οικείου χώρου” που έθεσα στο ίδιο σύγγραμμα ως προϋπόθεση για μια γενική επιστημολογία είναι αδύνατο να υπάρξει. Οι λογικές του επιτελείου και της αρένας θριαμβεύουν κι ας χάνεται ο αυτο-ανακυρηχθείς πόλεμος. Ελπίζω να αρχίσουμε σιγά-σιγά να μιλάμε για την “Ειρήνη ενάντια στον Κορωνοϊό” ή ακόμα την “Ειρήνη με τον Κορωνοϊό”.
Ενάντια στη λογική του ναυαγίου
Η επιστημολογική διαπραγμάτευση όμως δε χωράει τα πάντα. Αντιτίθεται στη λογική του ναυαγίου, στην αποδοχή δηλ. ότι η χάραξη μιας κοινής πορείας είναι ανέφικτη. Όπως έλεγε κι ο Καστοριάδης, η θέσπιση μιας κοινωνίας είναι κατ’αρχήν φαντασιακή. Στο βαθμό που οι κυβερνώντες ασπάζονται το φαντασιακό του ναυαγίου, συνεισφέρουν και στην πραγμάτωσή του. Όλοι μας φέρουμε κάποιο μέρος της ευθύνης, θα ήταν όμως καταχρηστικό να πούμε ότι όλοι φέρουμε ίσο μέρος ευθυνών. Κατά την πρώτη φάση της πανδημίας φάνηκε η έλλειψη αλληλεγγύης σε Ευρωπαϊκό επίπεδο κι έτσι ανησυχίες για το κοινό μέλλον των χωρών της ΕΕ βγήκαν ξανά στην επιφάνεια.
Επιπλέον, υπάρχει ακόμα το άλυτο ακόμα ζήτημα της δημοκρατικής επικοινωνίας στο επιστημολογικό επίπεδο με ένα ευρύ κοινό. Σήμερα δεν υπάρχει ιδανικός τρόπος για έναν απ’ευθείας και σε πραγματικό χρόνο ευρύ διάλογο σχετικά με προκλήσεις όπως αυτή του κορωνοϊού. Στο βιβλίο μου “Les développeurs” (FYP, 2015) επεξεργάστηκα με τη βοήθεια του εκδότη ένα στυλ που να επιτρέπει μια τέτοιου τύπου την επικοινωνία. Ούτε αυτό όμως είναι πανάκεια. Η επιστημολογική διαπραγμάτευση, ιδίως όταν γίνεται δημόσια, παραμένει άλυτος γρίφος με πολλαπλές (σωστές ή λάθος) απαντήσεις.
Η πανδημία έφερε στο προσκήνιο τη σύγχρονη κρίση διακυβέρνησης. Η χάραξη μιας κοινής πορείας είναι και πάλι επιτακτική. Ο γρίφος της επιστημολογικής διαπραγμάτευσης και οι πολλαπλές απαντήσεις του μπορούν να μας προστατεύσουν από το ναυάγιο.
Ελπίζω πάντως το καλοκαίρι που έρχεται να μας φωτίσει!
Π.Χ.
