Άρθρο μου που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών.
Τον περασμένο Ιούλιο βρέθηκα στην κωμόπολη Μαρσιάκ της Γαλλίας, προσκεκλημένος του προέδρου του Εθνικού Ινστιτούτου Αγρονομικών Ερευνών (INRA), Φρανσουά Ουλιέ.
Το γαλλικό υπουργείο Παιδείας είχε παραγγείλει από τον κ. Ουλιέ την επεξεργασία ενός εθνικού σχεδίου για τη Συμμετοχική Επιστήμη και γινόταν συνέδριο στο πλαίσιο της προετοιμασίας της πρότασης αυτής, που θα κατατεθεί τις προσεχείς βδομάδες.
Τόσο ως προς τη διαδικασία όσο και ως προς το περιεχόμενο, το συνέδριο αυτό είναι ενδεικτικό μιας νέας πολιτικής αντίληψης για τις επιστήμες και την εκπαίδευση.
Η έννοια της Συμμετοχικής Επιστήμης απαντά σε μια διπλή διαπίστωση:
- Αφενός η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από την ιστορική αύξηση του πληθυσμού των επιστημόνων, που προέκυψε μέσα από το άνοιγμα στην πρόσβαση στα πανεπιστήμια των τελευταίων δεκαετιών.
- Αφετέρου η πιο πρόσφατη εξάπλωση του διαδικτύου έκανε εύκολη την επικοινωνία και τη συνεργασία μέσω δικτύων.
Μια συνηθισμένη διάσταση της Συνεργατικής Επιστήμης είναι η εφαρμογή των μεθόδων του λεγόμενου «crowdsourcing», της άντλησης πλούτου από ένα διάσπαρτο πλήθος.
Η μέθοδος αυτή προϋποθέτει την ανάλυση ενός επιστημονικού προβλήματος σε επιμέρους προβλήματα, τα οποία όμως να μην απαιτούν ιδιαίτερη ειδίκευση για την εκτέλεσή τους.
Η ίδια η λογική δεν είναι νέα. Χαρακτηριστικά, στις αρχές του 19ου αιώνα, η βρετανική Ενωση Θαλάσσιας Βιολογίας είχε βασιστεί σε τυχαίους πολίτες για να κάνει μια μέτρηση. Θέλοντας να καταγράψει τα θαλάσσια ρεύματα της Βόρειας Θάλασσας, έριξε χίλια μπουκάλια στη θάλασσα ζητώντας από όποιον τα βρει να συμπληρώσει μια φόρμα και να τη στείλει στα γραφεία της Ενωσης.
Η υπόθεση αυτή ήρθε πρόσφατα στην επικαιρότητα όταν ένα ζευγάρι Γερμανών συνταξιούχων βρήκε ένα τέτοιο μπουκάλι και το έστειλε στα γραφεία της, 108 χρόνια μετά!
Η απλή συμπλήρωση της φόρμας με τα γεωγραφικά στοιχεία του τυχαίου παραλήπτη και την ημερομηνία εύρεσης του μπουκαλιού βοήθησε τους επιστήμονες της εποχής να καταγράψουν τα ρεύματα της θάλασσας.
Σήμερα, τη θέση της θάλασσας παίρνει το διαδίκτυο, όπου το μήνυμα συμμετοχής μπορεί να διαχυθεί και οι απαντήσεις να ληφθούν από ένα πολύ μεγάλο πλήθος χρηστών σε πολύ μικρό διάστημα.
Η λογική της συμμετοχής στη λύση ενός προβλήματος μέσω της ανάλυσής του σε μικρές λειτουργίες προς εκτέλεση αποτελεί έτσι μία από τις προτάσεις που διερευνώνται.
Η εφαρμογή αυτή μπορεί να έχει περισσότερο νόημα στην εκπαίδευση, όπου με διάφορες διατάξεις οι μαθητές θα μπορούν να συμμετέχουν σε ευρύτερα ερευνητικά εγχειρήματα, μαθαίνοντας και εφαρμόζοντας απλές επιστημονικές αρχές που μπορεί να φανούν χρήσιμες στη μέτρηση διαφόρων φαινομένων.
Ωστόσο, η ίδια η έννοια της Συμμετοχικής Επιστήμης επιτρέπει μια ακόμα πιο διευρυμένη προσέγγιση της έρευνας, της ίδιας της διαδικασίας συγκρότησης νέας γνώσης.
Τέτοια πεδία ανοίγονται στον βαθμό που νέες τεχνολογίες, φτηνές και προσβάσιμες σε μεγάλο πληθυσμό πολιτών, αφήνουν περιθώριο να φανταστούμε αλλιώς τα αντικείμενα που μελετούν οι επιστήμες.
Στην εισήγησή μου στο συνέδριο, αναφέρθηκα έτσι στην έννοια του «κυβερνο-δάσους». Το κυβερνο-δάσος είναι μια έννοια που επιτρέπει την προβολή των επιθυμιών, των γνώσεων, των ονείρων, της σχέσης που έχει καθένας με το δάσος.
Ανάλογα με την προσωπικότητα και τις γνώσεις του καθενός, μια συζήτηση για το κυβερνο-δάσος επιτρέπει τη συμμετοχή στη διερεύνηση νέων αντιλήψεων και προοπτικών για το δάσος, πέρα από αυτές που γνωρίζει ήδη η δασοκομία, η επιστήμη που κατεξοχήν ασχολείται με το αντικείμενο.
Δημιουργείται έτσι γύρω από αυτή την έννοια ένα πεδίο δημοκρατίας της συμμετοχής στην έρευνα. Μιας δημοκρατίας βέβαια σχετικά εφήμερης, καθώς η επιστροφή στη γνώση της επιστήμης απαιτείται για την περαιτέρω πραγματοποίηση της έρευνας.
Ωστόσο, ανοίγονται πεδία για νέες κατευθύνσεις στην έρευνα που να λαμβάνουν υπόψη τους τη δυνατότητα συμμετοχής του κοινού μέσα από τη χρήση των νέων τεχνολογιών.
Η εξάπλωση των νέων τεχνολογιών καθώς και το σχετικό «θόλωμα» των ορίων των επιστημονικών κλάδων όσον αφορά τα σύγχρονα φαινόμενα επιτρέπουν τη σύλληψη νέων εννοιών –όπως το κυβερνο-δάσος–, η χρήση των οποίων βοηθάει στην υπέρβαση των υπαρχόντων επιστημονικών κριτηρίων.
Μια υπέρβαση που δεν σημαίνει την αναίρεσή τους, επιτρέπει ωστόσο τη δημιουργία νέων πεδίων προς διερεύνηση, νέων ερωτημάτων για να απαντηθούν από τις επιστήμες.
Η εμπειρία του συνεδρίου ανέδειξε δύο διαστάσεις της σύγχρονης συζήτησης σε σχέση με τις επιστήμες και την πολιτική: Αφενός, πέρα από τους ερευνητές του INRA, παρόντες στο συνέδριο ήταν και μέλη ενώσεων και κινήσεων πολιτών, συνδικάτων, ΜΚΟ κ.ά.
Στα σεμινάρια που διοργανώθηκαν εκείνη τη μέρα, υπήρξε έτσι ανταλλαγή απόψεων και αναδείχτηκε η διάθεση των πολιτών να συμμετάσχουν στη διαμόρφωση των θεμάτων της έρευνας και στη λήψη των αποφάσεων που σχετίζονται με τις επιστήμες.
Αφετέρου, η ίδια η διαδικασία της διαβούλευσης, μέσα από την εμπλοκή του μεγάλου αυτού ινστιτούτου και τη διοργάνωση ανοιχτών και συμμετοχικών συνεδρίων, πριν από τη συγκρότηση της πρότασης προς το γαλλικό υπουργείο Παιδείας, φανερώνει και μια πιο ανοιχτή αντίληψη για τη διαμόρφωση μεταρρυθμίσεων στο επίπεδο του κράτους.
Αυτή τη στιγμή, τα αποτελέσματα της διαβούλευσης βρίσκονται υπό επεξεργασία και σίγουρα θα χρειαστεί μια περίοδος πειραματισμού μέσα από πιλοτικά προγράμματα, πριν μπορέσει κανείς να μιλήσει για μια συνολική μεταρρύθμιση της έρευνας ή της εκπαίδευσης σε μια τέτοια κατεύθυνση.
Το σίγουρο είναι πάντως ότι βρισκόμαστε σε μια σχετικά αργή –σε σύγκριση με τους πολιτικούς χρόνους–, αλλά σταθερή πορεία μετασχηματισμού τόσο του τρόπου με τον οποίο γίνεται η έρευνα όσο και του τρόπου με τον οποίο γίνεται η πολιτική.
